Od rozpoczęcia I wojny światowej stronnictwa i partie polityczne działające na terenach gubernii tzw. „kraju północno-zachodniego“ imperium rosyjskiego, a przedstawiające narodowości litewską, polską, białoruską i żydowską, zaktywizowały swą działalność. Wilno niebawem staje się centrum zetknięcia interesów politycznych wyżej wymienionych narodowości w postaci politycznych zatargów o przyszłość kraju.

Sytuacja podległa większemu dynamizmowi, gdy w drugiej połowie 1915 roku armia niemiecka wyparła wojska rosyjskie na linię Dyneburg-Baranowicze i zajęła Wilno. Położenie kiedy nadzieje na odzyskanie wolności rosły, naturalnie prowadziło do konfrontacji na podłożu narodowościowym. Niestety aspiracje polskie i litewskie na terenie Litwy okazały się w rezultacie nie do pogodzenia. Historiografia polska i litewska zgadzają się, że tarcia etniczne sprzyjały polityce niemieckiej, pragnącej zachować pełnię władzy w swych rękach, by móc z czasem realizować swe plany ekspansywistyczne. Władze niemieckie zmieniały swą politykę względem narodowości zamieszkujących tzw. Oberbefehlshaber Ost (powstał 4 września 1915). Najpierw faworyzowały społeczeństwo polskie Litwy, później litewskie i białoruskie. To nie sprzyjało porozumieniu narodowych ugrupowań politycznych.

Szansa do zachowania porozumienia w postaci międzynarodowego Komitetu Obywatelskiego Wileńsko-Kowieńskiego utworzyła możliwość krajowcom wileńskim spróbować urzeczywistnić swe plany⁵. Krajowiec Ludwik Abramowicz 5 lutego 1916 roku w „Wiadomościach Polskich“ tak nakreśli swe stanowisko w sprawie przyszłości ziem niegdyś należących do WKL: „Wobec [...] wzrostu uświadomienia narodowego w masach ludowych, zwłaszcza litewskich i białoruskich, wcielenie czy po prostu zabór ich ziem przez Polskę jest nie do pomyślenia, nawet w teoryi [...]. Z góry więc należy odrzucić wszelkie zapędy eksterminacyjne w stosunku do ludów, z którymi związała nas historia, chociażby nawet los dał nam w ręce siły i środki po temu. Ale też związków, które wytworzyła historia, nie można za jednym zamachem przecinać“⁶.

Jak wiadomo krajowcy ponieśli porażkę i nie tylko dlatego, że narodowe partie polityczne, polskie i litewskie, nie poparły ich idei, a władza niemiecka nie widziała w nich korzyści własnej. Krajowcom nie udało się rozwiązać ważnego pytania – w jaki sposób, czyli jak praktycznie rozpocząć realizację planów odtworzenia WKL?

J. Jurkiewicz, opierając się na świadectwa Z. Jundziłła, zaznaczy: „Po kilku miesiącach działalności rozpadł się Komitet Obywatelski w Wilnie [...] zadecydowały o rozbiciu Komitetu nacjonalistyczne tendencje tak po stronie polskiej, jak i litewskiej“⁷.

Faktycznie od początku 1916 r. ugrupowania polityczne w Wilnie działają na podstawie narodowościowej. Polskie partie konsolidują się w postaci Komitetu Polskiego. Właśnie

___

5 Jurkiewicz J. Rozwój polskiej mysli politycznej…, s. 119–121.

6 Wiadomości Polskie, 5 lutego 1916, Nr. 62, s. 3; pozycja L. Abramowicza, a także innych krajowców: Sawicki J. Mykolas Römeris ir buvusių Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės žemių tautinės problemos. Vilnius, 1999, s. 110–134.

7 Jurkiewicz J. Rozwój polskiej mysli politycznej…,s. 131; Także: Lopata R. Lietuvos valstybingumo raida 1914–1918 metais. Vilnius, 1996, p. 71–73.