Wspólne i odrębne dzieje Polaków oraz Litwinów, najpierw zbliżania się, potem rozejścia, zostały zdeterminowane przez dwa procesy: jednoczenia państw i zatracanie odrębności przez warstwy czynne politycznie.
Jednoczenie zapoczątkował układ z roku 1325 przypieczętowany przez małżeństwo królewicza Kazimierza z księżniczka Aldoną Anną, córką Giedymina, uwolnienie przez stronę litewską jeńców i wspólne działania przeciw Brandenburczykom, Czechom i Krzyżakom. W 1385 został wystawiony przez Jagiełłę dokument, który w Polsce był i jest nazywany aktem unii krewskiej, a w Litwie tylko umową przedślubną2. Następstwem aktu było przyjęcie przez litewskiego władcę chrztu w obrządku łacińskim (to należy podkreślić, bo możliwe było w obrządku greckim, czyli związanie się z Moskwą), poślubienie królowej Jadwigę oraz objęcie rządów w obu państwach. Kolejne układy, już bez wątpienia unijne, zawierano w wiekach XV i XVI: radomsko-wileński (1401), horodelski (1413), mielnicki (1501), ale ten został przez możnych litewskich odrzucony, i, zasadniczo różny od poprzednich, lubelski (1569). Gdy tamte opierały się na zasadzie współdziałania państw, które przeważnie miały wspólnego władcę, ten mówił o jednym państwie dwu narodów tworzących stan szlachecki Rzeczypospolitej. I jeszcze jedno, układ lubelski, a zwłaszcza poprzedzające go decyzje inkorporacyjne króla i wielkiego księcia Zygmunta Augusta, zostały przyjęte w Litwie jako ukoronowanie pasma porażek, których doznała po związaniu się z Koroną. Mówił o tym w styczniu 1588 roku, podczas audiencji udzielonej przez Zygmunta Wazę poselstwu Wielkiego Księstwa, wojewoda trocki Mikołaj Hlebowicz: nie prowincja, a państwo, a zgoła królestwo i Rzeczpospolita Wielkie Księstwo Litewskie było ... póki nas wielebna unia nie nadwątliła. I wymieniał utracone na rzecz Moskwy: Nowogród Wielki, Psków, Smoleńsk, Ziemię Siewierską. A po nich niemal trzecią część państwa litewskiego, którą w roku 1569, wykorzystując trudną sytuację Litwy, zyskali Polacy. Gdy nieprzyjaciel [to jest Moskwa] już [Litwę] dobrze poszarpał, na miejsce użalenia się nas, czego on nie dobrał, Ichmościowie sobie nullo jure przysądzili: ziemię wołyńską, bracławską i kijowską3. Pogląd ten, o szkodliwym wpływie unii, nadal zresztą dominuje w społeczeństwie litewskim. Aš miršiu čia, kad Lietuva ne mirštu, powie, gdy możni litewscy przystępowali do zaprzysiężenia aktu lu-
---
1 Nieco zmieniony tekst wystąpienia na sesji z okazji 15-tej rocznicy nawiązania stosunków dyplomatycznych przez Republikę Litewską i Rzeczpospolitą Polską, 5, IX, 2006, Wilno.
2 Rugpjūčio 14 d. Krėvos aktas. Sudarė J. Kiaupienė. Vilnius, 2002. Lietuvos užsienio politikos dokumentai XIII–XVIII a. Tłumaczyły na litewski i przedstawiły zasady edycji, Rūta Čapaitė i Eugenija Ulčinaitė.
3 Poselstwo do króla... Zygmunta III od Rady i Wszech Stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kraków, 1588. Mowa wojewody trockiego Jana Hlebowicza. |
dizainas ir programavimas giriaus