Warto zwrócić uwagę na znikomość źródeł o W. Zawadzkim, o jego działalności w Wilnie w omawianym okresie. To bez wątpienia, narazie, ogranicza możliwość podjęcia jakichś szczegółowych badań na ten temat. Dużo mniej dzisiaj wiemy i mówimy o Władysławie Zawadzkim, niż o innych wybitnych przedstawicielach tej rodziny.

Jednak te materiały, które zachowały się pozwalają na określoną refleksję wstępną. Uwzględniając tę sytuację, chciałbym poruszyć dwa zagadnienia natury społeczno-politycznej, które pomogą rozszerzyć dyskusję o W. Zawadzkim. Jest to problem postawy politycznej W. Zawadzkiego oraz Komitetu Polskiego w Wilnie wobec przyszłości Litwy, postawy która dominowała w latach 1916–1917. Drugie zagadnienie, ściśle związane z pierwszym, to sytuacja społeczno-gospodarcza Wilna podczas okupacji niemieckiej (1915–1917), którą W. Zawadzki przedstawił w określonym memoriale.

Jeżeli mówimy o W. Zawadzkim postrzegając jego pozycję polityczną, która przejawiła się podczas okupacji niemieckiej Wilna, zauważamy, że historiografia współczesna w tym wypadku stwierdza niewiele. Jedynym historykiem, który wyróżnia W. Zawadzkiego jest Wiktor Sukiennicki. To za pośrednictwem jego artykułu w „Zeszytach Historycznych“ za rok 1974, dowiadujemy się, że „Z ramienia Komitetu Polskiego w Wilnie pojechał (w listopadzie 1917 – R. G.) do Warszawy jego wiceprezes Władysław Marjan Zawadzki.“, który „[...] w latach 1916–1917 był przewodniczącym tajnego Związku Niepodległościowego w Wilnie [...]“². W. Sukiennicki zamieścił także w „Zeszytach Historycznych“ – „Memoriał w sprawie litewskiej złożony przez prof. W. Zawadzkiego 7. 11. 1917 r. w Warszawie“.

Natomiast Profesor Jan Jurkiewicz w swojej znanej monografii tylko wspomniał o wymienionym memoriale i większej uwagi dla roli W. Zawadzkiego nie udzielił³. Kilka zdań poświęcił jego postawie Roman Wapiński w monografii „Polska i małe ojczyzny Polaków“⁴. W innych, nowszych i ogólnych opracowaniach, dotyczących różnych zagadnień historii polskiej myśli politycznej na terenie Litwy podczas I wojny światowej, osoba W. Zawadzkiego faktycznie nie występuje. W szerszy sposób ujmowana jest historia Komitetu Polskiego, postrzegając jego wyniosłą rolę oraz polityczne znaczenie. Brakuje natomiast wyróżnienia czynnika osobowego, który nie może być lekceważony już właśnie dlatego, że w skład Komitetu wchodziły znane i opiniotwórcze osobistości z polskich kręgów politycznych Wilna.

Rola W. Zawadzkiego zostaje więc niedoceniona. Także dlatego, że wyżej wymieniony memoriał nie został przeanalizowany. Natomiast autorstwo W. Zawadzkiego potwierdzają dokumenty zachowane w bibliotece Akademii Nauk Litwy.

I. Przed tym jak krótko scharakteryzować te źródła, warto naszkicować ogólne warunki

___

2 Sukiennicki W. Memoriał o sprawie litewskiej złożony przez Władysława Zawadzkiego w Warszawie w listopadzie 1917. Zeszyty Historyczne. 1974/1994. Zeszyt 30.

3 Jurkiewicz J. Rozwój polskiej mysli politycznej na Litwie I Białorusi w latach 1905–1922. Poznań, 1983, s. 130.

4 Wapiński R. Polska I małe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w XIX I XX wieku po wybuch II wojny światowej. Wrocław, 1994, s. 255.