Nie możemy odrzucić geopolitycznej logiki takiej argumentacji. W końcu zróżnicowanie polityczne zawsze osłabiało region Europy Środkowo-Wschodniej. Lecz kwestia warunków zjednoczenia w wiek nacjonalizmów była nie mniej ważna. Aspiracje narodowo-państwowe okazały się decydujące.

Warto zaznaczyć, że w memoriałach W. Zawadzkiego partie litewskie są określane w zasadzie negatywnie. W memoriale z 7 listopada 1917 roku główne zagrożenie dla Polaków wypływa z polityki niemieckiej i podporządkowanych w stosunku do niej partii litewskich. Dlatego Komitet Polski chce zwrócić uwagę polityków w Warszawie na zgubność gestów poparcia dla Litewskiej Rady Krajowej. Za przestępstwo sprawy narodowej uważa się wejście w skład Rady¹⁹.

Problem sporów o przyszłość Litwy obraca się wokół czynników etnograficznego i historycznego. Interesujące jest to, że obie strony, i polska i litewska, posługiwały się obiema tymi czynnikami, lecz w różny sposób. Strona polska uzasadniała potrzebę związku Litwy z Polską za pomocą uzasadnienia historycznego. Litwa była krajem o wspólnej z Polską państwowej tradycji historycznej, co zbliżało i wówczas te kraje. Wyróżniano także czynnik etnograficzny. Wileńszczyzna była zamieszkana w przeważającym stopniu przez Polaków. Co w wypadku powstania wolnego od związków z Polską państwa litewskiego, skazałoby ten kraj na ciągłe konflikty narodów litewskiego i polskiego. Stronę litewską natomiast oskarżano o zerwanie z tradycją historyczną²⁰.

Takie twierdzenia nie mogą się oprzec krytyce. Stronnictwa litewskie, swą argumentację terytorialną także czerpały z przeszłości historycznej, tylko nieco wcześniejszej. Za podstawę obierano zazwyczaj okres przedunijny.

W memoriale z 7 listopada 1917 r. za najlepszy wariant rozwiązania kwestii politycznego urządzenia Litwy uważano domaganie się „[...] utworzenia niepodległej Litwy ze wszystkich ziem znajdujących się w okupacji niemieckiej z zapewnieniem przyszłemu państwu litewskiemu zupełnej swobody przyszłych sojuszów, a więc i unii z Polską [...]. W takim razie ważne by było, aby do tego państwa weszły wszystkie obszary zależące obecnie od władzy Ober Ost, nie wyłączając i etnograficznie polskich. W tak skonstruowanym państwie litewskim Polacy mogliby zdobyć dominujące stanowisko i jest niezmiernie prawdapodobne, że łatwo by było doprowadzić to państwo jako takie do unii z Polską“²¹.

Widzimy, że w Komitecie Polskim w Wilnie nie przedstawiano sobie przyszłość Litwy bez zjednoczenia, w taki lub inny sposób, z Polską. Bez wątpienia W. Zawadzki pod tym względem nie był wyjątkiem. Dlatego jak w memoriale przedstawionym w Warszawie, tak i kopii zachowanej w bibliotece Akademii Nauk Litwy i wydanej w „Biuletynie Wileńskim“, walczą jakby dwa wyżej wspom

___

19 Memoriał w sprawie litewskiej złożony przez prof. W. Zawadzkiego 7. 11. 1917. Zeszyty Historyczne. 1974/1994. Zeszyt 30, s. 81–82.

20 Ibidem, s. 78.

21 Ibidem, s. 84.