W memoriale W. Zawadzkiego przeplata się myśl demokratyczno-krajowa oraz nazwałbym ją demokratyczno-narodowa, oczywiście nie w znaczeniu partyjnym. Chodzi tu raczej o przesłanki szeroko pojętej ideologii narodowościowej.

Krajowość potwierdzają takie oto stwierdzenia: „[...] wszelkie wykrojenie oddzielnych jego (kraju, Litwy historycznej) części byłoby połączone z dotkliwą krzywdą dla poszczególnych narodowości“. „Najzupełniej szanując dążenia wszystkich ludów do stworzenia takich warunków bytowania, któreby najlepiej zabezpieczały ich swobodny rozwój narodowy, my Polacy z Litwy takich, że warunków wymagamy i dla siebie, a uważając się za współrzędnych obywateli i gospodarzy Litwy rościmy sobie prawo do tego, aby nasz głos został przyjęty pod uwagę przy decydowaniu o losach tego kraju“¹⁶. Całościowość Litwy historycznej jest niepodważalnym warunkiem zachowania, narodom zamieszkującym ten kraj, swej odrębności kulturalno- narodowej. Odczuwano, że Litwa istnieje w świadomości jako całość. Podział jej terytorium na odrębne części narodowościowe byłby szkodliwy w największym stopniu dla miejscowych Polaków. Ponieważ uświadamiano sobie, że to właśnie ta narodowość jest rozsiana po całym terenie byłych ziem WKL, rozsiana nierównomiernie, chociaż z wyodrębnieniem jednego, lecz jak znaczącego odcinka – Wilna z szerokimi okolicami.

Wątek narodowo-demokratyczny dominuje jednak w zdaniach o formie deklaratywnej, takich jak: „Polskość dała Litwie religię, oświatę, kulturę ekonomiczną i tradycje państwowe, t. j. najwyższe skarby prawdziwej cywilizacji“. „Stanowiąc nieodłączną część wielkiego narodu polskiego, dążymy i zawsze dążyć będziemy do państwowego współżycia z Polską [...]“¹⁷.

Takie współżycie według memoriału ma przybrać formę państwa związkowego. Lecz te stwierdzenie nie wyjaśnia innego ważnego pytania. Jakie miejsce miałaby Litwa w tym związku? Rozwój narodowy i własna państwowość okazały się nie tożsamymi pojęciami. Litwa w rezultacie okazałaby się w roli prowincji Polski. To potwierdza takie zdanie: „Uważamy, że warunek najodpowiedniejszy dla rozwoju tego kraju jest włączenie jego do państwa polskiego na zasadzie autonomii“. Tak więc nie możemy w tym wypadku mówić o równożędności. Wręcz przeciwnie, kwestionuje się tutaj prawo narodowo-politycznego ruchu litewskiego na własną państwowość. W zdaniu: „W tym połączeniu znajdzie młode państwo litewskie potrzebne mu oparcie ekonomiczne i polityczne, wszystkie zaś zamieszkujące tu narodowości najzupełniejsze gwarancje nieskrępowanego rozwoju kulturalnego i narodowego“ wykreślone są słowa „młode państwo litewskie“ i zamienione na określenie „nasz kraj“¹⁸.

___

16 Ibidem, s. 26b, 27b.

17 Ibidem, s. 27b.

18 Ibidem.